“De koning is dood” dat is wat je roept wanneer je “Schaakmat” zegt. Schaak komt uit het Persisch waar ze “Shah” zeggen tegen hun koning. Schaken heeft afgelopen jaren een opleving gezien dankzij o.a. The Queens gambit en ook jonge spelers zoals Magnus Carlsen. Magnus staat nog steeds nummer 1 op de ranglijst al zit Fabiano Caruana hem op zijn hielen.
In dit artikel zie je waar de namen van de stukken vandaan komen. Zoals onze Loper versus de Engelse Bisschop.
Het schaakspel is als een Chinese krant: een reeks symbolen die kunnen worden begrepen door mensen die verschillende talen spreken. In het Chinese voorbeeld kunnen Mandarijn- en Kantoneessprekers dezelfde tekst lezen en begrijpen, ook al gebruiken ze verschillende woorden voor dezelfde begrippen.
Ook schaken is perfect verstaanbaar voor deelnemers die geen andere communicatievaardigheden delen. Maar als je de oppervlakte bekijkt, onthult het gestandaardiseerde spel een groot aantal taalkundige bijzonderheden. De pion van de ene speler is de boer van de andere. Wat jij een bisschop noemt, noemt een ander een olifant. Of een dwaas.
Chaturanga tot Skák
Schaken had een millennium nodig om de bekende wereld te veroveren. Het dook voor het eerst op in India in de vroege 7e eeuw als chaturanga, en bereikte uiteindelijk IJsland als skák rond 1600 na Christus. Zie het stuk Strange Maps van Big Think voor een routebeschrijving van het spel en een overzicht van de verschillende namen in de wereld.
De notie van de pion als “voetsoldaat” is vrij consistent in de geschiedenis van het schaken, met de Indo-Europese wortel voor “voet” die helemaal teruggaat van het oorspronkelijke Sanskriet padati, via het Latijnse pedester naar het moderne Frans pion (en in het moderne Turks ingevoerd als piyon) en het Engelse pawn.
Er zijn nog andere termen: In het oude Frans werden pionnen garçons (“jongens”) genoemd. Daarnaast wordt soms gezegd dat pion is afgeleid van espion (“spion”).
Interessant is dat de Spaanse term peon ook “boer” betekent, wat de term is die in een aantal Germaanse talen en enkele andere gebruikt wordt (bv. bonde in het Deens, kmet in het Sloveens) – ongetwijfeld omdat boeren in tijden van oorlog de meest voor de hand liggende bron van kanonnenvoer waren.
Geen enkel schaakstuk ontlokt in heel Europa meer bijnamen dan de loper. Het begint als een andere olifant, behalve dat dit stuk eigenlijk “olifant” heette in het Sanskriet (hasti) en in het Perzisch (pil). Dat werd ge-Arabiseerd als al-fil, wat gelatiniseerd werd als alphilus.
In het Frans werd dat fil, fol, en uiteindelijk fou, wat “dwaas” of “nar” betekent. Die term was het resultaat van een aaneenschakeling van influisteringen, die vervolgens getrouw in het Roemeens werd vertaald. Een ander gefluister veranderde alphilus, wat in het Italiaans niets betekent, in alfiere, wat in het Italiaans “vaandeldrager” betekent.
Het brede scala aan bewegingen in dit stuk verklaart termen als “loper” (bijv. Läufer in het Duits), “jager” (bijv. lovac in het Servisch), “schutter” (bijv. strelec in het Slowaaks), en “speer” (oda in het Ests). De Russen behoren tot degenen die het oorspronkelijke “olifant”, in het Russisch slon genoemd, hebben gehandhaafd. Maar in het verleden werd hij ook wel durak (“dwaas”, waarschijnlijk een leenwoord uit het Frans) en offizer genoemd.
Officier en/of edelman is een vrij algemene term. Een opmerkelijk alternatief voor de officiële Bulgaarse term ofitser (“officier”) is fritz, afgeleid van de bijnaam voor Duitse troepen tijdens de Tweede Wereldoorlog – een relatief recente innovatie, waarschijnlijk geholpen door het feit dat het klinkt als de officiële term.
Behalve in het Engels, noemen slechts enkele andere talen dit stuk “bisschop”: IJslands, Faeröers, Iers en Portugees. Waarom? Dat weet eigenlijk niemand. Het mijtervormige uiterlijk kwam na de naam. De term heeft wel een stamboom: De Lewis schaakstukken, gesneden uit walrus ivoor in de 12e eeuw, hebben de bisschoppen al in herkenbaar kerkelijk gewaad.
Lees verder via: https://www.atlasobscura.com/articles/how-did-chess-pieces-get-their-names
